1. Xu hướng “xanh” và những rủi ro “nóng”

Trong những năm gần đây, số lượng phương tiện giao thông đường bộ sử dụng pin Li-ion tại Việt Nam đã tăng lên hàng triệu chiếc, chủ yếu là xe máy và xe đạp điện. Thị trường ô tô điện cũng đang phát triển mạnh mẽ với hàng trăm nghìn xe đã được đăng ký đưa vào sử dụng. Các nhà máy sản xuất xe ô tô, xe máy điện lớn tại Việt Nam đã và đang xuất xưởng hàng nghìn chiếc mỗi tháng.

Sự tiện lợi, tiết kiệm chi phí và thân thiện với môi trường là không thể phủ nhận. Tuy nhiên, thực tế đã ghi nhận hàng trăm vụ cháy nổ liên quan đến loại phương tiện này, gây thiệt hại nghiêm trọng về người và tài sản. Các vụ cháy điển hình tại Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, Nghệ An, Quảng Nam... đều cho thấy một điểm chung: đám cháy bùng phát nhanh, cực kỳ khó dập tắt và thường liên quan đến quá trình sạc pin xe điện.

2. Vì sao cháy pin Li-ion đặc biệt nguy hiểm?

Không giống như đám cháy xăng dầu truyền thống, cháy pin Li-ion mang những đặc tính nguy hiểm chết người, khiến công tác chữa cháy và cứu nạn, cứu hộ (CNCH) trở nên vô cùng phức tạp.

* Hiện tượng "Thoát nhiệt" (Thermal Runaway): Đây là “kẻ thù” chính. Khi pin bị tác động bởi nhiệt độ cao, sạc quá mức, đoản mạch hoặc va đập cơ học, phản ứng hóa học dây chuyền không thể kiểm soát sẽ xảy ra bên trong pin.

 * Nhiệt độ cực cao và bùng phát nhanh: Quá trình thoát nhiệt giải phóng nhiệt lượng khổng lồ, có thể đạt tới 600-1000°C, khiến đám cháy bùng phát dữ dội chỉ trong vài giây và lan nhanh sang các khối pin (cell) lân cận cũng như vật liệu xung quanh xe.

 * Phát tán khí độc chết người: Đám cháy pin Li-ion giải phóng một lượng lớn khói độc, bao gồm Hydro Florua (HF), CO, và nhiều hợp chất hữu cơ bay hơi khác. Khí HF là một chất cực độc, có khả năng gây bỏng hóa chất nặng khi tiếp xúc với da, ăn mòn đường hô hấp và gây tử vong nhanh chóng.

 * Khó dập tắt và nguy cơ tái cháy cao: Các chất chữa cháy thông thường như bình bột và CO2 gần như không hiệu quả với đám cháy pin Li-ion. Lý do là chúng không thể làm nguội được phản ứng hóa học đang xảy ra bên trong pin. Ngay cả khi ngọn lửa bên ngoài đã tắt, pin vẫn có thể tiếp tục âm ỉ và tái bùng phát cháy sau đó nhiều giờ.

 * Nguy cơ nổ và điện giật: Áp suất tăng cao bên trong pin có thể gây nổ, văng các mảnh vỡ. Đối với ô tô điện, hệ thống pin điện áp cao (hàng trăm volt) còn tiềm ẩn nguy cơ điện giật nghiêm trọng cho lực lượng cứu hộ.

3. “Thủ phạm” chính gây cháy nổ: Những thói quen và sai lầm phổ biến

Qua phân tích các vụ cháy, lực lượng chức năng đã chỉ ra các nguyên nhân phổ biến nhất, chủ yếu xuất phát từ sự chủ quan và thiếu hiểu biết của người dùng:

 * Sạc qua đêm, không giám sát: Đây là nguyên nhân hàng đầu. Việc cắm sạc nhiều giờ liền (thường là ban đêm) trong không gian kín như nhà ở, tầng hầm mà không có người giám sát là cực kỳ nguy hiểm.

 * Sử dụng pin và sạc kém chất lượng: Việc sử dụng pin đã bị “độ chế”, sửa chữa, hoặc dùng bộ sạc không đồng bộ, không rõ nguồn gốc (sạc trôi nổi) để tiết kiệm chi phí là một sai lầm chết người, dễ dẫn đến chập điện, quá nhiệt.

 * Sạc ở vị trí không an toàn: Sạc xe ngay tại lối ra vào, cầu thang (chặn lối thoát nạn), hoặc để xe và sạc pin gần các vật liệu dễ cháy như rèm cửa, sofa, hàng hóa.

 * Hệ thống điện không đảm bảo: Cắm sạc nhiều xe vào chung một ổ cắm yếu, dây dẫn điện cũ, không có aptomat (cầu dao tự ngắt) bảo vệ, gây quá tải.

 * Pin bị hư hỏng: Pin bị phồng, biến dạng hoặc đã từng va đập mạnh nhưng vẫn tiếp tục sử dụng.

4. Hướng dẫn an toàn thiết yếu để phòng ngừa

Để đảm bảo an toàn tính mạng và tài sản, Cục Cảnh sát PCCC và CNCH (Bộ Công an) và các chuyên gia khuyến cáo người dân, tổ chức và doanh nghiệp phải tuân thủ nghiêm ngặt các biện pháp sau:

4.1. Đối với người dân và hộ gia đình

“5 KHÔNG”:

 * KHÔNG sạc pin qua đêm hoặc khi không có người ở nhà để giám sát. Tuyệt đối rút sạc khi pin đã đầy.

 * KHÔNG sử dụng pin, bộ sạc không rõ nguồn gốc, không chính hãng hoặc đã bị "độ chế".

 * KHÔNG sạc xe ở khu vực lối thoát nạn (cửa ra vào, hành lang, cầu thang) hoặc gần các vật liệu dễ cháy.

 * KHÔNG sạc ngay sau khi vừa đi quãng đường dài (pin còn nóng). Hãy để pin nguội ít nhất 30 phút trước khi sạc.

 * KHÔNG tự ý sửa chữa, thay đổi kết cấu xe, pin.

“3 NÊN”:

 * NÊN sạc nơi thông thoáng, có khoảng cách an toàn với các vật dễ cháy.

 * NÊN sử dụng ổ cắm riêng, có cầu dao hoặc aptomat tự ngắt khi có sự cố quá tải, chập điện.

 * NÊN chủ động trang bị các phương tiện chữa cháy tại chỗ (như bình chữa cháy mini) và mở thêm lối thoát nạn thứ 2, đặc biệt với nhà ống, nhà ở kết hợp kinh doanh.

4.2. Đối với cơ sở sản xuất, kinh doanh, trạm sạc, bãi xe

 * Bố trí khu vực sạc riêng biệt: Phải quy hoạch khu vực sạc tập trung, tách biệt khỏi các khu vực khác (nhất là khu vực xe động cơ đốt trong) bằng vật liệu chống cháy, đảm bảo thông gió tốt.

 * Đảm bảo an toàn hệ thống điện: Phải sử dụng hệ thống điện độc lập, có thiết bị bảo vệ (RCD, aptomat) cho từng điểm sạc, có khả năng ngắt khẩn cấp.

 * Trang bị hệ thống PCCC chuyên dụng: Lắp đặt hệ thống báo cháy tự động, cảm biến nhiệt, cảm biến khí độc (HF, CO). Trang bị các phương tiện chữa cháy phù hợp (như hệ thống phun sương áp lực cao, bọt chữa cháy gốc nước) thay vì chỉ có bình bột/CO2.

 * Quản lý và giám sát: Phải có nội quy PCCC rõ ràng, có người giám sát quá trình sạc, đặc biệt là tại các tầng hầm, gara. Thường xuyên kiểm tra, bảo dưỡng hệ thống.

5. Kỹ năng xử lý khi phát hiện cháy pin Li-ion

 * Thoát nạn là ưu tiên SỐ 1: Ngay khi phát hiện dấu hiệu cháy (khói, mùi khét, tiếng nổ), hãy hô hoán cho mọi người xung quanh và nhanh chóng thoát ra khỏi khu vực nguy hiểm. Đừng cố cứu tài sản.

 * Gọi 114 ngay lập tức: Báo cháy cho lực lượng PCCC chuyên nghiệp, cung cấp thông tin rõ ràng (địa chỉ, loại xe bị cháy).

 Ngắt điện (Nếu có thể): Nếu an toàn, hãy ngắt cầu dao tổng (aptomat) của khu vực sạc để ngắt nguồn điện.

 * Không dùng nước: Người dân tuyệt đối không được dùng nước để dập lửa vì pin Li-ion có thể phản ứng với nước, gây nổ hoặc điện giật.

 * Sử dụng bình chữa cháy ban đầu (nếu an toàn): Chỉ sử dụng bình chữa cháy (bột, khí CO2) để dập các ngọn lửa ở vật liệu xung quanh (như yên xe, đồ vật bắt lửa) nhằm mở đường thoát nạn, nhưng phải nhận thức rõ rằng bình này không dập tắt được lõi pin đang cháy. Phải giữ khoảng cách an toàn và luôn sẵn sàng rút lui.

Sự phát triển của phương tiện “xanh” là tương lai, nhưng tương lai đó phải được xây dựng trên nền tảng an toàn. Mỗi người dân, mỗi doanh nghiệp cần nâng cao ý thức, chủ động phòng ngừa. Chỉ có sự tuân thủ nghiêm ngặt các quy định và kỹ năng an toàn mới có thể giúp chúng ta ngăn chặn những thảm kịch cháy nổ đau lòng.

CTV Phòng Cảnh sát PCCC&CNCH